فقهِ نظام

مراحل سه گانه تنقیح موضوع/ وظیفه فقیه ساخت موضوع متناسب با حکم است.

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم

یکی از بحث های مهم در تفقه بحث موضوع شناسی است. تنقیح موضوع را در سه مرحله ۱- تنقیح بیانی، ۲- تنقیح غیر بیانی و ۳- تنقیح شاکله ای انجام می دهیم. (جدول تحلیل موضوع)

اولین مرحله تنقیح یک موضوع، "تنقیح مفهومی و لفظی" موضوع است. به عنوان مثال اگر فقیه بخواهد درباره تورم حکم دهد؛ ابتدائاً مفهوم تورم را موشکافی می کند و ارتباط آن را با مفاهیم مرتبط مانند: تعریف پول، تعریف بازار، احتکار، انصاف، اقاله، خیار، ربح و... بررسی می کند و بعد از بررسی مفهومی مسئله تورم، استعمال لفظ جدید تورم -که نتیجه اش تَوَهُم "مالا نص فیه" و "منطقة الفراغ" است- را تبدیل به استعمال الفاظ متناسب با مفهومِ موضوع -که عمدتاً الفاظ توقیفی هستند- می کند.

دومین مرحله تنقیح یک موضوع، "تنقیح غیر بیانی موضوع" است. در مرحله "تنقیح غیر بیانی" تأثیر زیر ساخت های هدایت بر ایجاد موضوعِ بحث بررسی می شود. به عبارت روشن تر تضعیف ۹ امرِ ۱- امامت، ۲- علم صحیح، ۳-تزکیه ۴- عبرت، ۵- بیان، ۶-نظم، ۷- مکاسب، ۸-نفی سبیل و ۹-فرقان از عوامل بسیار مهم بر پیدایش موضوعات جدید هستند و تحلیل ارتباط این موضوعاتِ زیرساختی و موضوع بحث، مسیر پیدایش آن موضوع را برای فقیه تصویر می کند. به عبارت سوم سیر ساخت موضوعات طبیعی نیست و موضوع ذیل یک الگوی مدیریتی ساخته می شود. اگر فقیه مسیر پیدایش یک موضوع در نظام اجتماعی را بداند؛ می تواند بخشی از مسیر تضعیف آن موضوع را به صورت فقهی تعریف کند. به عنوان مثال در مسئله تورم، بخش قابل توجهی از تورم به دلیل محوریت یافتن ارز واسط در کسب و کار ایران است و محوریت یافتن ارز واسط در کسب و کار ایران هم، به دلیل وابستگی اقتصاد ایران در تولید -خصوصاً غذا و لباس- به اقتصاد خارجی است. به عبارت بهتر اندراج اقتصاد ایران در اقتصاد جهانی و ایجاد سبیلِ اقتصادی بر جامعه اسلامی، علت اصلی پیدایش تورم، در ایران است.(تبیین ارتباط نادیده گرفتن قاعده نفی سبیل و ایجاد تورم)

سومین مرحله تنقیح یک موضوع، "تنقیح شاکله ای موضوع" است. در مرحله "تنقیح شاکله ای" مسیر ارتباط انسان با یک موضوع جدید یا یک موضوع اصیل فقهی بحث می شود. به عنوان مثال بخشی از مسیر پیدایش مسئله تورم به تحریک حرص فعالین اقتصادی از پایگاه سیاست های پولی و مالی، مانند اعطای مشوق های صادراتی و معافیت های مالیاتی وابسته است. به عبارت دیگر دولت های مدرن با طراحی سیاست هائی در بخش های مالی، پولی، مدیریتی و... اوصاف رذیله انسانها را برای مشارکت در زنجیره تولید، توزیع و مصرفِ مدرن تحریک می کنند. به نظر ما فقیه در مرحله موضوع شناسی باید قدرت تشخیص عوامل موثر بر شاکله و نیت انسان از پایگاه آن موضوع را داشته باشد؛ تا بتواند فرآیند تضعیف یک موضوع را از پایگاه شاکله ای استنباط کند.

به دلیل مرتبط بودن موضوعات جدید به مفاهیم پیرامونی و الفاظ متناسب با آن مفاهیم، تضعیف زیرساخت های هدایت و انحراف شاکله ای افراد جامعه، موضوعات جدید به وجود می آیند و فقیه اگر از حیث های سه گانه این موضوعات جدید را تنقیح نکند؛ به دلیل توهم مقوله مالا نص فیه، اظهار نظر درباره موضوعات جدید را به کارشناسان پوزیتویستی تفویض نموده و بر اساس گزارش آنها حکم می کند. (تلاش برای مدیریت فقهاء به وسیله گزارش های موضوعی). تبیین ارتباط موضوعات جدید به مراحل سه گانه فوق الذکر ما را به این نتیجه می رساند: که وظیفه فقیه مدیریت فرآیند ساخت موضوعات فقهی است و طراحی مسیر ساخت موضوعات فقهی از مسیر روشمند کردن موضوع شناسی در مباحثِ فقهی محقق می شود.

حجت الاسلام علی کشوری- تبیین روش موضوع شناسی در فقه هدایت

یک شنبه ۱۷ اسفند ۱۳۹۹ - حوزه علمیه قم

مطالب مرتبط:

فقه معاصر و سه احتمال در بحث موضوع شناسی

متن کامل نامه دوم حجت الاسلام علی کشوری به استاد علوی بروجردی: ضعف موضوع شناسی، شما را به سمت امضای نظام سرمایه داری سوق داده است.

اطلاعیه مهم : ساختار اولین برنامه پیشرفت اسلامی تدوین شد!

چند نکته درباره مباحث رجالی، اصولی و فقهی در مکتب فقهی هدایت

الفقه هو الاستنطاق عن الوحی/تبیین سه ویژگی مهم تعریف تکاملی از فقه