بسم الله الرحمن الرحیم
مرحوم سید منیر الدین حسینی الهاشمی حرکت را ذیل سه اصطلاح ولایت، تولی و تصرف بازتعریف کرده اند و از این پایگاه تأسیسی و فلسفی به تعاریف فلاسفه دیگر اشکالاتِ معقولی را وارد کرده است. از نظر ایشان دقت در سریان حرکت در جوهر علاوه بر کم و کیف و این و وضع، تعریف مبهمِ حرکت به کون و فساد، تبیین نقش ربط در پیدایش حرکت و تعلق و کشش یکی از اطرافِ ربط به طرف دیگر؛ هیچ کدام تعریفی دقیق و کاربردی از حرکت ارائه نمی دهد.
در تعریف فرهنگستان از حرکت، "نقشِ ربوبی در پیدایش حرکت" در ذیل اصطلاح ولایت و "نقشِ تقاضایِ اختیاری در پیدایش حرکت" در ذیل اصطلاحِ تولی و پیدایش نتیجه نهایی ایجاد شده از ترکیب این دو متغیر، در ذیل اصطلاح تصرف تشریح می شود. با توجه به قطعی بودن نقش های اول و دوم در پیدایش حرکت، اشکالاتِ ایشان به چهار تعریف فلسفی فوق الذکر درست است و نظریاتی مانند حرکت جوهری، تعریفی روشن از نقش های اول و دوم ارائه نمی دهند. با مفروض گرفتن برتری تعریفِ مرحوم حسینی نسبت به تعاریفِ سایر فلاسفه در موضوع حرکت و با تأکید بر محوریت و مبنا بودنِ تعریف حرکت در این دستگاه فلسفی؛ چند نکته را در تکمیل و مناقشه با تعریف ایشان از حرکت مطرح می کنم.
نکته اول اینکه مطابق آیات و روایات قطعی، همه امداد های ربوبی در عالم ذیل اسماء الهی محقق می شوند و لذا بحث از ولایت در حرکت، بدون توجه به بحث اسماء الهی، بحثی ناقص و غیر کاربردی است. به عبارت دیگر در مقام تحلیلِ حرکت، نباید اجمالاً راجع به این مسئله بحث کرد و لازم است تا اسماء عام و خاصِ حاکم بر یک حرکت را، تبیین کنیم. به عنوان مثال وقتی قرآن درباره حرکت خورشید بحث می کند به اسمائی که حرکت خورشید ذیل آن اتفاق افتاده است؛ اشاره می کند: وَٱلشَّمۡسُ تَجۡرِی لِمُسۡتَقَرّٖ لَّهَاۚ ذَٰلِکَ تَقۡدِیرُ ٱلۡعَزِیزِ ٱلۡعَلِیمِ (یس ۳۸)
نکته دوم آنکه در تحلیل حرکت باید با دقت بیشتری از طرف تولی و تقاضا بحث کرد. به عبارت دیگر نقش تقاضا در پیدایش حرکت، تابعی از قدر و ظرفیتِ طرف تقاضا می باشد. اینکه اجمالاً بگوئیم در پیدایش حرکت تقاضایِ اختیاری موثر است و قدر تقاضا کننده را تحلیل نکنیم؛ سخنِ کاملی نیست. به عنوان مثال وقتی قرآن درباره حرکت خورشید بحث می کند به مسئله قدر خورشید در همان آیه اشاره می فرماید: وَٱلشَّمۡسُ تَجۡرِی لِمُسۡتَقَرّٖ لَّهَاۚ ذَٰلِکَ تَقۡدِیرُ ٱلۡعَزِیزِ ٱلۡعَلِیمِ. (یس ۳۸) یکی از آثار توجه به نقش قدر در تحلیلِ طرفِ تقاضا، این است که مقام ربوبی تقاضاهای خارج از قدر را با وصف تاخیر و تبدیل تدبیر می کند.
نکته سوم اینکه مرحوم حسینی در مباحثات خود اجمالاً به جایگاه اسماء و ظرفیت اشاره می کنند؛ ولی روش دستیابی به اسماء و قدر در یک حرکت خاص را تبیین نمی فرمایند. روشِ تحلیل حرکت یک شئ خاص در منطق فرهنگستان بر تناظر سازی نسبت به حد اولیه حرکت استوار است و با این روش درک درستی از اسم و قدر دخیل در پیدایش یک حرکت به دست نمی آوریم.
نکته آخر آنکه: تعریف فرهنگستان علوم اسلامی از حرکت، به علت تبیین نقش های اول و دوم در پیدایش حرکت، درست تر از تعریف صدرائی از حرکت و سایر تعاریف فلسفی است ولی به علت تعجیز این نگاه از تفسیر تفصیلی اسماء و تقدیر در حرکت های خاص، قابل مناقشه است.
حجت الاسلام علی کشوری
تبیین تعریف فقهی حرکت (یکی از نظریات جدول تسبیح)
چهارشنبه - ۲۶ آذر ۱۳۹۹ - قم
مطالب مرتبط: