بسم الله الرحمن الرحیم
جناب حجت الاسلام استاد محمد جواد علوی بروجردی
سلام علیکم و رحمة الله
اظهارات عجیب جنابعالی در روز یک شنبه ۲۵ تیرماه ۱۳۹۶ مبنی بر اینکه با اقتصاد اسلامی مخالف هستید و اقتصاد آزاد را به رسمیت می شناسید؛ دلیل نگارش این نامه کوتاه به جنابعالی است.
شما در دیدار با مدیران و روسای شعب بانک کوثر استان قم اظهار داشتید: خوش‌بختانه در دولت فعلی، که ان‌شاء‌الله در دولت بعد هم ادامه پیدا کند، کسانی سر کار آمدند که اقتصاد را می‌فهمند. اقتصاد علم است. حتی من گاهی گفته‌ام با تعبیر «اقتصاد اسلامی» مخالفم. چون اقتصاد اسلامی همان اقتصاد عُقلایی است. مباحث اقتصادی ما محدود است و بیش از 20 موضوع نیست که در آنها حکم تأسیسی داده‌ایم. در بقیه موضوعات، حکم امضایی است. یعنی نگاه می‌کنیم و می‌بینیم که سیره عقلایی چگونه نگاه میکند. اگر با عمومات و اصلاحات ما منافات نداشت امضا می‌کنیم و بدین‌ترتیب مشمول تأیید شرع میشود. منظور از عقلا چیست؟ عقلای عالم روش‌های اقتصادی شناخته‌شده مقبولی پیش همگان دارند که مجموع آنها اقتصاد عقلایی میشود. شرع هم همین را می‌گوید. اسلام هم همین را می‌گوید. اقتصاد عقلایی اقتصاد آزاد است نه اقتصاد کمونیستی....
پیشنهاد می کنم قبل از طرح اظهارات اینچنینی و نسبت دادن برخی از آراء و نظرات خویش به اسلام؛ لااقل از باب توسعه مطالعات موضوع شناسی، برخی کتب و مقالات به اصطلاح صاحب نظران اقتصاد آزاد را مطالعه بفرمائید و مصادیق متعدد تعارض اقتصاد آزاد را با احکام و تعاریف فقهی مشاهده کنید.
به عنوان مثال جان مینارد کینز در بخشی از مقاله خود می نویسد: دست کم باید برای صد سال دیگر برای خود و هرکس دیگر تظاهر کنیم که بدی، نیکی است ونیکی بدی است؛ زیرا بدی مفید است و نیکی نیست. حرص و طمع و ربا و محافظه‌کاری؛ باید هم‌چنان برای یک مدت کوتاه دیگر؛ خدایان ما باشند. زیرا فقط آنها میتوانند ما را از گذرگاه تاریک اقتصادی به روشنائی روز؛ رهنما شوند.(۱) (مقاله جان مینارد کینز با نام «Economic Possibilities for our Grandchildren» منتشر شده در سال 1930)
همچنین آدام اسمیت در کتاب ثروت ملل (Wealth of nation)ادام اسمیت(1723-1790)، سال 1776، ص16) ضمن نفی خیرخواهی به عنوان منشاء حرکت، نفع شخصی را علت تحرک معرفی می کند و می نویسد: او[انسان] بیشتر موفق خواهد بود اگر بتواند خوددوستی همنوعانش را در راسـتای منـافع خویش جلب کند، و به ایشان نشان دهد که به نفع خودشان است برای او همان کارهـایی را انجام دهند که وی به آنها نیاز دارد... ما از سخاوتمندی قصاب و آبجـو سـاز و نـانوا انتظـار شام نمیکشیم بلکه به جهت التفات آنها به منافعشان انتظار شام داریم. ما خود را نه مخاطب انسان دوستی ایشان بلکه مخاطب خوددوستی شان میدانیم. و با ایشـان نـه از ضـروریاتمان بلکه از منافعشان سخن به میان می آوریم...(۲)
البته کسانی مذبوحانه تلاش کرده اند تا این تصریحات روشن آدام اسمیت درباره نفع شخصی و خودخواهی را توجیه کنند و گفته اند که خویشتن دوستی و ملاحظه منافع شخصی غیر از خودبینی است.
جناب آقای بروجردی!
غیر از تصریحات روشنی که در کلمات اقتصاد دانان بازار آزاد برای تئوریزه کردن مُحَرَّماتی همچون ربا، حرص، خودخواهی و رذائل اخلاقی به عنوان محرک بخش اقتصاد وجود دارد؛ در عمل هم اقتصاد آزاد در رفع مشکلاتی مانند فاصله طبقاتی، عدم سلامت غذائی، تخریب محیط زیست، وضع قوانین ناعادلانه و توسعه فقر موفق عمل نکرده است. به عبارت روشن تر اگر شاخصه های ارزیابی اقتصاد خوب را مسائلی مانند تحقق عدالت( کَیْ لَا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیَاءِ مِنْکُمْ ۚ - سوره حشر- آیه ۷)، غلبه مشاغل مستقل نسبت به مشاغل استخدامی(مَنْ آجَرَ نَفْسَهُ فَقَدْ حَظَرَ عَلَى نَفْسِهِ اَلرِّزْقَ _کافی جلد ۵)، نزدیکی مکان شغل به محل اسکان خانواده فرد شاغل(إِنَّ مِنْ سَعَادَةِ اَلْمَرْءِ أَنْ یَکُونَ مَتْجَرُهُ فِی بَلَدِهِ- کافی جلد ۵)،۳- تولید غذای طیب (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُلُوا مِنْ طَیِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاکُمْ- سوره بقره-آیه ۱۷۲)، کاهش احتکار و.... تحقق شرافت شغلی تعریف کنیم؛ اقتصاد آزادِ سرمایه داران زالو صفت در تحقق این امور موفق نبوده است و به همین دلیل نمی تواند مورد تجویز حوزه های علمیه قرار گیرد.
امیدوارم پیش قدم توسعه مباحثات فقهی در حوزه نظام سازی و یا لااقل در بخش موضوع شناسی در حوزه های مرتبط با موضوعات مدرن شوید؛ تا زمینه پیدایش این نظریات غیر دقیق در آراء تان تضعیف گردد. در همین راستا بررسی فقه المکاسب در فضای نظام مقایسه با مکتب نهاد گرائی -که شاکله محتوای آن در ۵ بخش ۱-طبقه بندی فقهی مشاغل، ۲- ویژگی های الگوی تولید در اسلام، ۳- ویژگی های بازار در اسلام، ۴- تبیین شرایط حاکم بر مبادله(به ویژه تبیین کارکرد تسعیر اختیاری) و۵- تبیین اصل حاکم بر تجارت بین الملل، تنظیم شده است- و -همچنین بررسی الگوی نُه بخشی بررسی موضوعات مدرن- می تواند به قضاوت نهائی درباره اقتصاد اسلامی و اقتصاد آزاد کمک وافری کند.
علی کشوری- حوزه علمیه قم
۱۵ مهرماه ۱۳۹۸ مصادف با ۸ صفر المظفر ۱۴۴۱
پی نوشت ها:
[1].
For at least another hundred years we must pretend to ourselves and to everyone that fair is foul and foul is fair; for foul is useful and fair is not. Avarice and usury and precaution must be our gods for a little longer still. For only they can lead us out of the tunnel of economic necessity into daylight.
در فقره مربوط به سبک مسکن هم با شما کاملا هم نظرم ولی نظری داشتم که فکر میکنم خیلی مهم است نمیدانم در مدل هایتان دیده شده یا نه. و آن مسئله قربت یا غربت ارحام در فضای مسکن و زندگی است. ایده مسکن ویلایی باید با ایده زندگی با اقارب تکمیل شود که من اسمش را میگذارم زندگی عشیره ای. دقت فرمایید مشکل زندگی آپارتمانی فقط کوچک بودن فضا و نبودن فضای سبز نیست بلکه جدا جدا شدن و غربت خانواده ها و فاصله از اقربا است. در حقیقت سبک آپارتمانی یک سبک زندگی فردگرا است که این فردگرایی فقط یک گام فراتر میتواند برود و بشود زندگی با همسر و فرزندان و همین جا متوقف میشود ولی در نهایت چنان که توضیح خواهم داد تبعات بلند مدت این نوع زندگی همین گام را هم از بین میبرد و جامعه را میبرد به سمت تجرد و اتمیزه شدن.
به خاطر روح فردگرای زندگی آپارتمانی است که واحدهای یک مجتمع کاملا از هم ایزوله و جدا هستند و خانواده ها از هم بیگانه. در حالی که این از چند حیث اشکال دارد. اول این که خانوارهای جدا و بیگانه از هم از مزایایی زندگی جمعی کاملا محرومند. در زندگی عشیره ای خانواده های خویشاوند کنار هم هستند و با توجه به شناخت و قربی که با هم دارند میتوانند پشتیبان هم باشند. بچه هایشان در کنار هم میتوانند بازی کنند و نیاز به مهدکودک نیست یعنی فضایی که بچه باید برود با غریبه هایی دوست شود که والدین هیچ شناختی از او و والدینش ندارند و مسئله تضاد بین خانواده و بیرون از خانواده به وجود بیاید. در بلند مدت حتی کارکرد مدارس باید به داخل عشیره بر گردد.
به علاوه در زندگی عشیره ای حتی نیاز به وسایل زندگی تقسیم میشود. چند خانواده میتوانند با یک دست یخچال و فریزر و گاز و ماشین لباس شویی زندگی کنند. واقعا ببینید وقتی خانواده ها جدا میشوند چه قدر هزینه بی خود زیاد میشود. این فردگرایی در واقع فقط نفعش به سرمایه دار میرسد چون انفصال خانواده ها نیازهای سخت افزاری را ضربدر تعداد خانوار میکند ولی زندگی عشریه ای کاملا برعکس خیلی از نیازها را تقسیم بر تعداد خانوارهای خویشاوند میکند. پس هزینه زندگی بسیار کم ولی مصرف بسیار بهینه میشود و بازدهی زندگی افزایش می یابد پس به تبع هزینه ازدواج پایین می آید و سازگاری زوجین به خاطر پشتیبانی اقوام بیشتر می شود و...
اشکال دیگر جدایی خانواده ها این هست که بانوان در خانه کلافه میشوند و مجبورند بزنند بیرون و نتیجه در نهایت میشود حضور بی حد و حصر آنها در بین نامحرمان و بیگانه ها و نتیجه آن میشود کم کم زائل شدن حدود محرم و نامحرم در جامعه و کم کم افول نکاح و وفور طلاق و تجرد. در حقیقت زندگی آپارتمانی منفصل از اقربا و غربت زن در آن فشاری ایجاد میکند که باعث حرکت قهری جامعه به سمت سیاست های فمینیستی میشود تا زنان از زندانی که آپارتمان برایشان درست کرده خارج شوند و اجتماعی شوند و در مرحله بعد تبعات این خروج کنترل نشده همین خانواده های غریب را هم تجزیه میکند و جامعه را به سمت تجرد و روابط آزاد میبرد.
دلیل این است که اصولا انسان موجود اجتماعی است چه زن و چه مرد. منتها اولین مرحله اجتماع، خانواده و سپس بستگان هستند. حماقت بزرگ مدرنیته این هست که بستگان را از همه جدا میکند و بعد زنان و بچه ها را به درون فضای غیر قابل پیشبیتی بیگانه ها و نامحرم ها در جامعه می اندازد و این چنین خانواده های جدا افتاده را هم در نهایت تجزیه میکند!
پس عنایت کنید اگر اولا مسکن ویلایی شد و دوم مسکن ویلایی یک مجتمع چند واحدی شد اما با فضای مشترک عمومی که شامل حیات و آشپزخانه و یک اتاق بزرگ مشترک برای اجتماع عشیره شد در حقیقت شما یک فضای اجتماعی بزرگ در داخل خانه درست کردید که نیاز زن و فرزند به بیرون رفتن از خانه برای اجتماعی شدن را تا حد زیادی از بین می برد چون درون فضای خانه کاملا فضا برای اجتماعی شدن هست چون با چندین خانواده دیگر مرتبط هستند و از قضا چون خویشاوند هم هستند بهتر هم را درک میکنند و مسئله ارتباط با غیرمحارم هم بسیار کمتر پیش میاید.
عنایت نمایید مدرنیته با تحقیر زندگی قبیله ای و عشیره ای این فاجعه بزرگ را رقم زده است. متاسفانه ظاهرا علمای ما هم به خاطر ماجرای تعصبات قبیله ای جاهلی صدر اسلام دچار این ارتکاز شدند که اصولا زندگی عشیره ای و قبیله ای مشکل دارد در حالی که زندگی قبیله ای با تعصب قبیله ای دو چیز است. بر همین اساس میبینید پیامبر اکرم (ص) هم زندگی قبیله ای دارند با دختر و فرزندان خود و اصولا در صدر اسلام همه قبایل از جمله بنی هاشم زندگی عشیره ای داشتند در محله های مخصوص به خود. پس یک گام مهم برای اسلامی شدن جامعه احیاء زندگی قبیله ای و عشیره ای است که البته به نیاز به تغییرات ساختاری عمیق در سبک مدیریت شهری و جا به جایی های زیاد دارد.
مطمئنا حضرت عالی با دانش خود به فقه و سنت میتواند موارد عدیده دیگری از مزایایی حیرت انگیز زندگی عشیره ای-محلی را استنباط کنید.
بیش از این متعرض نمیشوم. فقط در فقره انتخابات هم به عنوان کسی که سابقه تحصیل در علوم سیاسی هم داشته توصیه مینمایم با هر دو تا کاندیدای مطرح آقای رئیسی و لاریجانی هم برای پیشنهاد این الگوهای بدیل اسلامی ارتباط برقرار نمایید. حتی آقای لاریجانی هم با توجه به روحیه آزاداندیشی که به عنوان استاد فلسفه دارد از پیشنهادات استقبال میکند گرچه تا تبدیل شدن این طرح های به پیشنهادات اجرایی فاصله زیادی است ولی من هم مثل شما نگرانم با توجه به بحران های موجود ما به یک نقطه غیرقابل بازگشت برسیم و آرزوهایمان خدایی نکرده بر باد رود و جامعه کاملا در نظم غربی حل شود و با برجام ۲ و ۳ کار تمام شود. ان شاءالله که خدا کمک میکند.
عذرخواهی از تطویل
اگر مایل بودید حضوری هم در این زمینه تبادل نظر خواهم کرد