بسم الله الرّحمن الرحیم
یکی از مناسک عظیم الشأن شریعتِ پر مغز و پر معنای اسلام، مسئله حج است. برای کشف معقولیت نهفته در حج و بررسی بیشتر کارکردهای حج، دوره بحثی حج را با نگاه اصولی فقه البیان (فقه نظام) آغاز می کنیم. امیدوارم فرآیند کشف معقولیت های تربیتی و غیر تربیتی شارع در حوزه های علمیه رونق بیشتری بیابد و بالتبع وعاء فکری حوزه های علمیه و جامعه شیعه از دستگاه های عقلانی غیر بی نیاز گردد.
در باب اول مباحث حج خطابات مرتبط با حج را بر اساس قاعده بیان مبتنی بر ظرفیت (و قواعد درونی آن ) طبقه بندی می کنیم. در این بخش به صورت استظهاری علت تاکید خطابات مرتبط با حج بر روی کلمه ناس را بررسی می کنیم. (وَأَذَانٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ - توبه ۳)
در باب دوم مباحث حج، پرسش های حاکم بر خطابات حج را در ۲۰ پرسش بررسی می کنیم. ارتباط میان حج و برائت از مشرکین (حج و نفی سبیل)، ارتباط میان حج و ریزش و محو گناهان (حج و تزکیه)، ارتباط میان حج و محرومیت زدایی و رفع فقر، ارتباط میان حج و امامت، ارتباط میان حج و ارزیابی اعمال، برخی از این پرسش های محسوب می شود. کشف سوال حاکم بر یک گزاره وحیانی، انحصاراً از طریق بررسی الفاظ روایات و آیات تحقق می یابد و در بررسی پرسش های حاکم بر حج از تأویل های عقلی پرهیز می کنیم.
در باب سوم مباحث حج، اولین نوع تبویب درباره خطابات مرتبط با حج را -بر اساس مراحل قاعده مُکث- عملیاتی می کنیم. مراحل تبویب گزاره های وحیانی مرتبط با حج در مرحله تبویب مُکث محور؛ یک تبویب عام محسوب می شود و در قالب سه مرحله خطابات مُکثی، خطابات تحلیلی و خطابات پردازشی سامان می یابد. (فقه البیان با یک قرائت، قواعد تبویب آیات و روایات محسوب می شود و تبویب های پیشنهادی فقه البیان به دو دسته تبویب های عام و تبویب های تخصصی تقسیم می شوند)
در باب چهارم مباحث حج، الگوی اجتماع حج را باسایر الگوهای تجمیع مردم در مکاتب دیگر مقایسه می کنیم. این مقایسه را بر اساس پرسش فوائد تجمع و با روال مقایسه ای "قاعده اصولی بیان مبتنی بر مقایسه" انجام می دهیم. اصل اول در قاعده بیان مبتنی بر مقایسه، مقایسه محسوس و مسئله محور است. طبق این قاعده ، مسئله مقایسه در بحث حج را مقایسه فوائد اجتماع حج با فوائد سایر الگوهای تجمیع مردم در سایر مکاتب قرار داده ایم. (البته طبق روایات الگوی اجتماع مردم در نمازهای جماعت با فضیلت تر از الگوی اجتماع مردم در حج شمرده شده است)
درباب پنجم مباحث حج، رفق ها و محبت های مطرح در حج را به صورت برجسته و جداگانه بحث می کنیم. محبت های مطرح در حج، همان جذابیت ها و زینت های مطرح در حج است و در قالب چند دسته بندی؛ شامل ۱- محبت های مطرح در حج برای شخص حاجی (مانند محو گناهان) و محبت های مطرح در حج برای دیگران (مانند سوغات حج) و ۲- محبت های دنیایی مطرح در حج و محبت های اخروی مطرح در حج و... بررسی می کنیم. بررسی مناسک حج بر اساس "قاعده اصولی بیان مبتنی بر رفق" مهمترین شرح تخصصی برای روایات باب ثبت حج محسوب می شود.
درباب ششم مباحث حج، مکان ها و زمان های مرتبط با حج را بررسی می کنیم. بررسی فضیلت مکان بیت الله و زمان دحوالارض از منطقه جغرافیائی بیت، مرکزیت منطقه جعرافیایی بیت نسبت به همه مشارق و مغارب پیرامون، بررسی ویژگی های مکان های احرام، الوُقوفُ بِعَرَفَةَ، مکان رمی، مقام ابراهیم و سایر مکان های مرتبط با حج، بررسی آیه الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ (بقره ۱۹۷) و سایر زمان ها و زمان بندی های مرتبط با حج به صورت مستقل، از مباحث این فصل محسوب می شود. این بررسی را بر اساس قواعد بیان مبتنی بر منزلت انجام می دهیم. (به کارگیری این قاعده اصولی در استنباط های فقهی، به تدریج طبقه بندی مکان ها و زمان ها مبتنی بر شرافت و تولی را در ذهن مکلفین به صورت تفصیلی متولد می کند.)
باب هفتم مباحث حج، نقطه های آغاز و مقصد حج را بررسی می کند. بررسی مفهوم احرام به عنوان نقطه آغاز حج و بررسی روایات باب تمام الحج( مانند روایت اسماعیل ابن مهران از امام صادق علیه السلام: إذا حَجَّ أحَدُکُم فَلیَختِم حَجَّهُ بِزِیارَتِنا ؛ لِأَنَّ ذلِکَ مِن تَمامِ الحَجِّ . _عیون و علل الشرایع) دو سرفصل مهم این باب محسوب می شود. قاعده اصولی بیان مبتنی بر انفتاح، فواید و چگونگی بررسی نقطه افتتاح و نقطه ختم (مقاصد) مناسک شریعت را تئوریزه می کند.
باب هشتم مباحث حج، سیاق های حج را بررسی می کند. قاعده "بیان مبتنی بر سیاق" به دنبال کشف سیاق ها و پیش فرض ها و مفاهیم پیشینی حج و سایر عبادات است. چه مفاهیمی را پیش از حج -و در حکم مقدمه حج- با مردم مطرح کنیم؟؛ پرسش اصلی این باب از مباحث حج است! در مباحث این دوره ویژگی های رافع فقر کدام است؟ و ضرورت فرار و حرکت سریع و جدی به سوی رافع فقر را به عنوان سیاق حج استنباط کرده ایم. (فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ إِنِّی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ مُبِینٌ - آیه ۵۰ از سوره پر معنای ذاریات )
در باب نهم مباحث حج، حکمت های مرتبط با اعداد و کمیت های مرتبط با حج بررسی می شود. "قاعده اصولی بیان مبتنی بر کَمّ" اعداد مرتبط با عبادات را در سه دسته اعداد و کمیت های مرتبط با مدارا و حلم، اعداد و کمیت های بهره برداری از اشیاء دیگر و اعداد و کمیت های تقدیری تقسیم بندی کرده است. به عنوان مثال در مسئله حج حکمت عدد ۷ در طواف و سایر اعداد بر اساس این قاعده اصولی بررسی می شود.
تذکر این نکته را در پایان مباحث این فهرست لازم می دانم و آن اینکه پذیرش الگوی فقه البیان در فرآیند استنباط، خروجی استنباط فقیه را قابل تفاهم تر با مخاطب می کند و قلب مخاطب را با اقبال بیشتری به سوی شریعت سوق می دهد. ارتقای فقاهت از اکتفاء به فرایندهای کشف معذر و منجز به "پذیرش مسیرهای کشف معقولیت شارع" در مسئله حج و سایر مسائل شریعت، در سه حوزه ۱- تغییر سریعتر نظم اجتماعی، ۲- آرامش بیشتر مکلف و ۳- تحقق بیشتر فوائد اخروی بروز و ظهور خواهد یافت. الحمدلله رب العالمین
حجت الاسلام علی کشوری (دبیر شورای راهبردی الگوی پیشرفت اسلامی )
تبیین فهرست رساله فقهی حج - دوشنبه ۸ صفر الخیر ۱۴۴۴ (مصادف با ۱۴ شهریور ۱۴۰۱) - قم